XUYÊN KHÔNG là chuyện viễn tưởng trong hiểu biết đương đại. Chúng ta quan niệm thời gian là tuyến tính đi một chiều liền mạch từ quá khứ – hiện tại – tương lai. Nhưng nếu tra kinh điển xa xưa, cổ nhân có rất nhiều chiêm nghiệm và quan niệm khác nhau về thời gian. Kinh Phật nói chúng ta luân hồi (nguyên nghĩa Phạn ngữ là lang thang, trôi nổi) trong vòng sinh tử, giữa biển nghiệp vô tận. Xét theo quan niệm này thì luân hồi không phải là một đường thẳng mà sẽ ngẫu nhiên, đa hướng, có thể sau khi chết đi chúng ta sẽ đầu thai ngược về quá khứ, rồi lại xuyên vào tương lai theo sự dẫn dắt bí ẩn của nhân quả.

Trong Nam Hoa kinh, thiên Tắc Dương viết rằng: Vạn vật có sống mà không thấy đâu là cái gốc của nó, có chỗ xuất ra mà không thấy đâu là cái cửa của nó. Nhân rồi quả, quả rồi nhân liên tục kế tiếp nhau không biết đâu là khởi điểm, đâu là cùng tận. Trang Tử đúc kết lại “trước sau như cái vòng tròn”.

Trong Nam Hoa kinh, thiên Tề Vật Luận viết rằng: Trang Chu nằm mộng thấy mình hóa bướm vui vẻ bay lượn, mà không biết mình là Chu nữa. Rồi bỗng tỉnh dậy, ngạc nhiên thấy mình là Chu. Không biết phải mình là Chu nằm mộng thấy hóa bướm hay là bướm mộng thấy hóa Chu.

Vậy ngay cả cái chúng ta cho rằng là “hiện tại”, là “cái tôi”, là “sự tồn tại hiển nhiên” có khi cũng chỉ là giấc mộng của một con bướm, một ảo ảnh nằm trong bóng nước.

Tỉnh mộng rồi tất cả đều tan.